Çoğu insan kararlarını mantıkla verdiğine inanır — artıları ve eksileri tartar, sonuçları analiz eder ve 'mantıklı' olanı seçtiğini düşünür. Ama şu can alıcı gerçeği kabul etmek gerekiyor:
Kararlarımızı mantıkla değil, kimlikle veririz.
Bu ilk başta şaşırtıcı gelebilir. Ama biraz derine inince görürüz ki, kendimizle ilgili inancımız — yani kimliğimiz ve bazen de benlik imajımız — çoğu zaman mantığın önüne geçer.
Tüm Sistemi Yöneten Yazılım: Kimliğimiz
Kimliğimiz, doğduğumuz anda bize hazır sunulan bir şey değildir. Aksine, zamanla oluşan bir 'yazılım', bir tür bilinçdışı programdır. Üstelik bu programı genellikle biz değil, çevremiz yazar:
- Anne babalarımız ve öğretmenlerimiz, bize neyin 'doğru', neyin 'ayıp' veya 'kabul edilemez' olduğunu söylediler.
- Çizgi filmler ve Disney filmleri, 'iyi', 'güzel', 'başarılı' ya da 'cesur' olmanın ne demek olduğunu resmetti.
- Reklamlar ve sosyal medya, neye sahip olmamız, nasıl görünmemiz ve kim olmamız gerektiğini fısıldadı.
Tüm bu mesajlar zamanla kimliğimizi şekillendirdi. Bu sadece mecazi bir anlatım değil. Nörobilim ve psikoloji araştırmaları, bu sürecin gerçekliğini doğruluyor.
Bilim Bu Konuda Net: Beyin, Mantıktan Çok Kimliğe Kulak Veriyor
Nörolojik çalışmalar gösteriyor ki, karar verme süreçlerinden sorumlu prefrontal korteks, özellikle karar kişisel ya da sosyal önem taşıyorsa, duygu temelli bölgelerle — örneğin amigdala ve ventromedial prefrontal korteks ile — birlikte çalışıyor.
[Bechara ve arkadaşlarının (2000) yaptığı çalışmada, duygusal işlemleme bölgeleri zarar görmüş bireylerin, mantıklı düşünme yetileri yerinde olsa bile sağlıklı kararlar veremediği gözlemlenmiştir.]
Ayrıca, benlik kavramı — yani içsel kimliğimiz, bilişsel imajımız — karar alma anlarında beyin içinde belirli bölgeleri aktif hale getirir. Eğer bir tercih kimliğimizle örtüşüyorsa, beynimiz ödül sistemi üzerinden bizi motive eder. Ama kimlikle çelişirse, bilişsel çelişki (Festinger, 1957) yaşarız ve mantığı değil, kimliği korumayı tercih ederiz.
Çocuklukta Yazılan Kimlik Kodları
Kimliğimizin büyük bir kısmı erken yaşta pekiştirilir:
- 'Sen çok uslusun' diyerek övülen bir çocuk, kontrol ve sorumluluğu kimliğinin parçası haline getirir.
- 'Sen çok hassassın', 'Böyle davranma!' gibi uyarılarla büyüyen biri, duygularını bastırmayı öğrenir.
- Hatta tek bir cümle — 'Sen bencil bir çocuksun', 'Ağlama!', 'Güçlü ol!' — bir korku anında söylendiğinde, ömür boyu taşıdığımız bir inanca dönüşebilir.
Psikolog Eric Berne, çocuklukta içselleştirilen bu anlatıya 'yaşam senaryosu' adını vermiştir. Bu senaryo, bize kim olduğumuzu, nasıl davranmamız gerektiğini ve hayattan ne beklememiz gerektiğini fısıldar. Ve bu senaryo sorgulanmadıkça, hayatımızı yönetmeye devam eder.
Direksiyonda Kim Var?
Hayatın direksiyonunda mantık olduğunu sanıyor olabilirsiniz. Ama gerçek şu ki, direksiyonda kimliğiniz var. O, tercihlerinizi, tepkilerinizi, ilişkilerinizi ve hatta kariyer rotanızı belirliyor.
Mantık mı? O da aynı araçta. Bazen arka koltuktan bağırıyor. Ama kimlik devreye girdiğinde, sesi genellikle kısılıyor.
Peki Direksiyonu Nasıl Geri Alabiliriz?
İlk adım: farkındalık. Şunları kendinize sormayı deneyin:
- Kendinizle ilgili inançlar nereden geliyor?
- Gerçekten kendi sesinizi mi dinliyorsunuz, yoksa geçmişte size dayatılmış bir sesi mi?
- Seçimleriniz kendi değerlerinizle mi örtüşüyor, yoksa başkasının yazdığı bir senaryoya mı hizmet ediyor?
Bilişsel Davranışçı Terapi ya da İçsel Aile Sistemleri gibi psikolojik yaklaşımlar, bu içsel senaryoları yeniden yazmanıza yardımcı olabilir.
Ayrıca nöroplastisite — yani beynin yeni bağlantılar kurma yetisi — sayesinde, kimliğinizde köklü dönüşümler mümkündür.
Netice olarak, siz sadece düşünen bir beyin değil, aynı zamanda kendi hikâyesini anlatan bir anlatıcısınız. Bu hikâye — yani kimliğiniz — mantıktan çok daha güçlü bir yönlendiricidir.
Bu yüzden bir kararınızın nedenini sorguladığınızda, 'Mantığım ne dedi?' yerine şunu sorun:
'Bu kararı veren içimdeki kimdi — ve neden bunu yaptı?'
Kısa Kaynakça
- Bechara, A., Damasio, H., & Damasio, A. R. (2000). Emotion, decision making and the orbitofrontal cortex. Cerebral Cortex, 10(3), 295–307.
- Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford University Press.
- Berne, E. (1964). Games People Play: The Psychology of Human Relationships.
- Lieberman, M. D. (2007). Social cognitive neuroscience: A review of core processes. Annual Review of Psychology, 58, 259–289.
- McAdams, D. P. (1996). Personality, modernity, and the storied self: A contemporary framework for studying persons. Psychological Inquiry, 7(4), 295–321.
Sevgi ve saygılarımla, Murat Kaplan